Adıge Guşaejkher
(Adıge atasözleri)

Adıge kültürü veciz bir şekilde kelimelere yansımıştır.
Bunun en güzel örneklerini kuşkusuz atasözlerinde görmek mümkündür.
Fakat atasözleri orijinalinden Türkçe'ye çevrilirken genelde vurgu düşmektedir.
İşte Adıge atasözlerinden bir kısmı:

ADIGE XABZE

Evlilik
Evlenmenin yasi
Es seçme hakki
Evlenecek gençler nelere dikkat eder?
Baslik (Vâse)
Kiz isteme
Gelin çikarma
Llepe mafe vez si daxe
Gelinlik yerine kurak ve suktan
Gelinin yeni evindeki konumu
Kiz kaçirma


Çerkesler baska milletlerden kiz almaya ve baska milletlere kiz vermeye fazla sicak bakmazlar.
Çerkeslerin evlenme geleneklerinde "Yeplixi kase, depleyi yet" yani "Asagi bak al, yukari bak ver" kaidesi esastir. Bu erkegin kadin sayesinde degil, kadinin erkek sayesinde refah görmesi anlamina gelir. Erkegin mevki ve servetçe daha altta olan kizlari es seçmesini öngören bu kaide, Çerkeslerin kizlarina paye verme konusunda ne kadar hassas olduklarinin göstergesi sayilir.

Evlenmenin yasi

Çerkesler erken yaslarda kiz ve erkek çocuklarini evlendirmezler. Kizlarin biraz yaslica olmasini kusur degil, olgunluk göstergesi olarak kabul ederler. Çogunlukla evlilik yasi 25-30 arasidir.
Çerkes kiz ve delikanlilari es seçimi hususunda gayet tabi ve pratik bir yol takip ederler.
Sevmek ve begenmek gençlerin hakki, vase (baslik) alip vermek de ihtiyarlarin hak ve vazifesidir.

Es seçme hakki

Çerkes kiz ve delikanlilari serbest hareket ettikleri için es seçiminde fazla zorluk çekmezler.
gençler sürekli olarak dügün, cemiyet, toplantilarda birbirlerini tanima,
görme ve konusma firsati bulabilirler. Bu toplantilarda birbirlerini begenen gençler daha fazla konusmaya çalisirlar ve evlenme niyetlerini açiga vururlar.

Gençler nelere dikkat ederler?

Delikanlilar özellikle kizlarin fiziki yapilarina dikkat ederler. Çelimsiz yada fazla kilolu kisileri begenmezler. Çerkes kizlari dik durmaya ve yürümeye dikkat ederler, kamburlarini çikarmayi büyük kusur olarak kabul ederler. Bellerinin ince kalmasi vücutlarinin dik durmasi için "suktan" denilen özel korseler kullanirlar. Ne kadar asil ve zengin aileye mensup olursa olsun çelimsiz ve kabiliyetsiz bir kizi delikanlilar kabul etmezler. Kizin güzel elbise dikmek, ince ve zarif sirma islemeleri yapmak hususundaki söhreti delikanlilarin ragbet göstermesine neden olur.
Kizlar da kendisine es olacak delikanlida seçkin vasiflar ararlar. Asalet ve servet gibi hususlar kiymet ifade etmekle beraber bir kiz için erkek seçiminde bunlar yeterli degildir. Önce ahlâki üstünlüge dikkat eden kizlar, ciddiyet, istikamet, cesaret sahibi olmayan genci begenmezler.
Kiz evlenmeyi kabul ettigi delikanliya parmagindaki yüzügü çikararak kabul nisanesi olmak üzere verir. Delikanli da bu yadigari itina ile muhafaza eder. Çerkes delikanlilari karsilik olarak kiza yüzük vermezler. Evlenme teklifinin kabul görmesi üzerine serbest görüsen, gülüp latifeler yapan kizla delikanli arasinda diger milletlerde görülenin aksine derhal resmiyet baslar.

Baslik (Vâse)

Çerkesler kizlari için eskiden gayet yüksek vâse yani (baslik) alirlardi.
Eski Çerkeslerde vâse almaktan amaç kizlarina hürmet edildigini ve deger verildigini görmektir. Çünkü baba aldigi baslik degerinde bir hediyeyi ilk ziyaretinde kizina verirdi.
Çerkes kizlari kendileri için asaletinden asagi baslik verilmesini affedilmez bir hakaret telâkki ederlerdi. Gelini fazla üzmemek için damat tarafi da fedakârlik yapardi. Para, at, öküz, silah gibi seyler baslik olarak verilirdi.
Baslik veremeyecek derecede fakir olanlara, soyunun servet sahipleri yardim etmek zorundaydi. Bu ihmal edilmeyecek bir ananedir. Delikanlinin adet geregince hakki olan bu yardimi istemesi ayip sayilmazdi. Bundan ötürü Çerkeslerde fakirlik evlenmege mani degildi.

Kiz isteme

Kiz erkegin evlenme teklifine evet dedigi andan itibaren gelini almak ve götürme merasimi baslar. Bu merasim iki sekilde oluyor. Birisi resmi sekilde kizi babasindan istemek, vaseyi evvelce vererek her zamanki merasim ile gelini gündüz eve götürmektir. Bu usul daha ziyade uygun ve kibarlik telâkki edilir.
Kiz babasindan istenecek ise delikanlinin amca, dayi gibi en yakin akrabasindan biriyle bir Thamate (ihtiyar) biri elçi olarak gönderilir.
Fakat kiz baska köyde ise babasinin evinden baska bir eve misafir olmak ve kizi istemek hürmet icabidir. Delikanlinin babasi asla bizzat kendisi istemez. Annenin kiz begenmeye gitmesi ise adet degildir. Ebeveyn için görmeden gelin sahibi olmak Çerkes1ere mahsustur. Fakat yüzünü görmedigi bir kizi hayat arkadasi olmak üzere bir gencin odasina sokmak gibi bir adet Çerkeslerde yoktur.
Gönderilen heyet müracaat edince baba kizla teklifsiz olan kadinlar vasitasiyla fikrini sordurur ve aile efradinin reylerine basvurur. Kizlar her vakit nezaketen isi babasinin reyine birakirlar. Ancak arkadaslarindan fikir ve arzusu ögrenilir. Kizin arzu ettigi delikanli sinif ve mevki itibariyla kendisine uygun oldugu takdirde baba genellikle reddetmez. Bu suretle babanin muvafakati alininca agirlik miktarinin tayini için zaman kararlastirilir.
Artik o günden itibaren kiz babasindan utanip görünmemege baslar.

Gelin çikarma

Gelini getirmek üzere teskil edilen alaya delikanli bütün akranini davet eder. Alaya kendisi dahil olamaz ise de genç kardesleri, genç dayi ve amcalari alaya istirak ederler. Gelini getirecek
araba ile delikanlinin hemsiresi yahut akrabasindan bir iki kiz ve kadin ile hizmetçi kiz gider.
Kiz yakin köyden getirilecek ise alay sabah gidip aksama döner. Gelin ekseriyetle cuma, bazen de persembe veya pazartesi aksamlari eve getirilir.
Alayin serefine o gece tertip olunan danslara gelini almaga gelen kizin bilhassa çok oynamasi sart gibidir.
Gelin alayinin hareket zamani gelince bütün heyet gelinin çikacagi kapi önünde at üstünde hazir bulunur. Delikanlinin küçük kardesi, yahut yakin akrabasindan bir genç odaya girer. O dakikadan itibaren yeni girecegi aile ve kabileye karsi bir prenses tavrini almis olan gelinin koltuguna girerek oturdugu yerden kaldirir. Gençlere mahsus bu merasime ihtiyarlarin karismamasi alisilan ve olgunluk sayildigindan gelinin yaninda annesi ve babasi degil yasli akrabasi bile bulunmaz.
Gelinin geçecegi yol üzerinde zengin ve asil aileler kiymetli kumas sererler. Agir agir gelini koltugunda odanin kapisina dogru getiren genç devamli surette etrafa para serper. Çerkeslerde güveyin koltuga girmemesi, orada hazir bulunacak olan yaslilara saygi gösterme fikrinden ileri gelir.

Llepe mafe vez si daxe

Gelin kapidan çikarken gelinle münasebeti olan ihtiyar bir kadin "Llepe mafe vez si daxe" yani "mesut adim atasin güzelim" der. Bu hitap üzerine sâadet yuvasi olan baba evini terketmekte olan gelin, eski güzel hatiralarinin düsüncesiyle hissettigi üzüntüyü tutamâz, gözyasi dökerse de hissettirmemege çalisir. Gelin giderken anne ve babasinin elini öpmez. Çünkü kendisini naz ve nimet içinde büyüten sefkatli ailesini baskasi için terk edip gitmeyi hürmetsizlik ve ayip saydigindan o sirada onlarin yanina çikmaktan utanir.
Basinda duvak oldugu halde gelin kapidan çikarken hazir bulunanlar hürmeten silah atarak kendisini selâmlar. Gelin evden çiktiktan sonra alay silah atmaga devam eder ve senlik içinde yola düser. Gelin götürmeye mahsus milli marslar hep bir agizdan söylenir. Silah atislari ve at oyunlari yol boyunca devam eder.
Iste böyle neseli bir alayla gelin "Leghune" adi verilen gelin odasinin kapisina getirilir. Bütün köy içinde sevinç nisanesi olarak derhal kurban kesilir. Gelini kapida kiz ve genç kadinlar beklerken bir taraftan da silahlar atilir.
Gelin odaya götürülür ve gelinin bugün için hazirlamis oldugu sirma islemeli silahlik gibi seyler alaya istirak edenlere hediye edilir. Bütün heyet ve köy ahalisi tertip edilen ziyafette bulunarak yemek yerler.

Gelinlik yerine kurak ve suktan

Çerkeslerde özel olarak gelinlik elbisesi yapmak adet degildir. Bu nedenle gelin kizlik elbisesi ile gelir. Bir çerkes kiz için basindaki sirma taç, sirma seritlerle donatilmis güzel kuraktan daha güzel bir sey yoktu. Zifaf gecesine kâdar bu elbiseyi giyer ve tam olarak temiz bir sekilde geldigini gösterir. Çerkes kizlarinin beli ince, vücudu dik tutmak için kullandiklari "suktan" da tasinir. Suktansiz yani korsasiz gelin olmak kiz için ayip sayilir ve onu çikarmak güveyin hakkidir.
Çerkeslerde yüz görümlügü vesaire yoktur. Ancak gelin gelir gelmez kayin pederi servet derecesine göre at, damizlik hayvan hediye eder. Bununla beraber ne kayinpeder, ne de kayinvalide gelini göremez. Ertesi sabah gelin artik kizlara mahsus elbiselerini çikarir ve kadin elbisesi giyer. Çikardigi elbiseleri kocasinin akrabasindan olan kiz ve kadinlara hediye ederek gençlik hayatina vedasini yapar.

Gelinin yeni evindeki konumu

Gelin bir esir, bir hizmetçi degil, tam bir sahsiyet ve istiklâl sahibi olarak geldigini göstermek için gelin odasinda bir prenses gibi oturur, ne disari çikar, ne diker, ne de baska bir ise el sürer. Bilakis kendisine hizmet edilir. Sofrasi ayagina gelir, yalniz kendisini görmeye gelenlerin ziyaretini kabul eder. Kocasinin akrabasi olan kadinlar gelini görmeye gelince etrafina un, yumurta, yag ve sekerden yapilan hamur tatlisi Meterizz serperler. Onu kapisacak çocuklarda orada eksik olmaz. Ilk zamanlarda gelin kocasinin akrabasindan olan yasli kadinlarin yaninda oturmaz. Yemek yemez, hattâ konusmaz. Ancak kendisine akran olanlarla sohbet eder. Yanina kocasinin
akrabasindan olanlar çocuk da olsa girdikçe hürmeten ayaga kalkar.
Gelin kayinpeder, kayinvalide, büyük kayinbirader, kocasinin amcalarinin ismini söyleyemez.
Kayinpeder ve kayinvalidesinin ismi söylendikçe hürmeten ayaga kalkar. Kayin pederine prens anlaminda "Psi" kayinvalidesine "Guase" yani prenses, kayinbiraderlerine "Psiko-Prenszade", kizlarina "Psibhb" der. Gelin kocasinin ismini söyleyemez. Münasip ve hos bir tabir kullanir, meselâ "Ceylân" der. Yahut aile ismiyle hitap eder.

Kiz kaçirma

Ebeveynin kizini vermek istememesi üzerine çiftler, gece kaçmaya karar verirler. Bu halde delikanli arkadaslarini alarak gizlice kizin evine giderler. Muayyen saatte kiz disari çikinca ata bindirirler ve köyden uzaklasirlar. Gelin götürmeye mahsus sarki ve marslari söyleyerek, silah atarak delikanlinin köyüne gelirler. Uyanan köy ahalisi de her taraftan silah atarak bu yeni misafiri selamlar. Kiz delikanlinin yakin akrabalarindan biri tarafindan at üzerinde götürülür. Güvey bizzat götürmez.


Medeni bir iliski tarzi
kasenlik
Kim kimle kasen olabilir?
Birden fazla kasen
Evlenmeye vesile olan kasenlik
Evlenme akdi ve Euç
Es seçimindeki incelik
Kiz kaçirma

Çerkeslerin günümüze kadar devamliligini sürdüren geleneklerin birisi de "kasenlik adetidir. Bu adet bekar genç kiz ve erkekler arasinda evlilik öncesi dönemde gerçeklesmektedir. Diger geleneklerde oldugu gibi habze adi verilen kurallarla sinirlidir. Kasenlik birbirinden hoslanan genç kiz ve erkekler arasindaki arkadaslik iliskisine denmektedir.
Çerkes kiz ve erkekleri birbirleri ile dügünlerde, toplantilarda, muhabbet ortamlarinda birlikte olurlar. Bu toplantilar en yaygin olarak köylerde görülür. Bu tür toplantilarda genellikle bir kaç köyün gençleri biraraya gelir. Sabahlara kadar süren sohbetler, oyunlar ve eglenceler yapilir. Bu geceler gençlerin birbirlerini tanimalarina yardimci olmaktadir. Muhabbet geceleri bir eglence kaynagi oldugu kadar ayni zamanda egitim yereri de sayilmaktadir. Kizlar ve erkekler belirli bir yastan baslayarak bu tip toplantilarda çerkes adet ve görenekleri çerçevesinde egitilirler. Bütün eglence, dügün ve toplantilarda "thamate" adi verilen bir kisi bulunur.

Kim kimle kasen olabilir?

Ayni sülaleden olan kisiler kasen olamazlar. Akrabalik derecesi ne kadar uzak olursa olsun yasaktir. Ayni köyden kisilerin kasen olmalari hos karsilanmaz. Bu kural günümüzde biraz yumusamistir. Artik ayni sülaleden olmamak kaydiyla kasenlige fazla tepki duyulmamaktadir. Muhabbet toplantilarinda kizlar ve erkekler karsilikli otururlar.

Birden fazla kasen

Gençlerin her toplantida farkli kaseni olabildigi için bir Çerkez kizinin ya da erkeginin evleninceye kadar çok fazla kaseni olabilmektedir. Toplantida amaç tanismak, eglenmek ve kendine uygun bir es seçmek oldugu için kasenlik bazen ciddi bazen de saka halinde ortaya çikmaktadir. Sayisi fazla olan saka kasenliginin çok fazla bir ciddiyeti yoktur.
Kiz ya da erkek birbirlerinin daha önceki kasenlerine karsi herhangi bir olumsuz tavir takinmazlar. Eski kasenlerle sosyal iliskiler kesilmez. Çünkü daha önceki kasenlerin saka oldugunu her iki tarafta kabullenmistir. Kadin ya da erkek eski kasenleriyle bu benim eski kasenim diye espri yapabilir. Dolayisiyla kizin ya da erkegin birden fazla kaseni olmasi yadirganmamaktadir.

Evlenmeye vesile olan kasenlik

Pseluk ile baslayip daha sonra da devam eden kasenlik iki kisma ayrilmaktadir. Bunlardan birisi saka digeri ise ciddi kasenliktir.
Saka kasenligine semerko denmektedir. Bu durumda kisiler ciddi olmasalar dahi sirf o geceye ya da bir kaç geceye mahsus olarak kasen olabilirler. Burada amaç eglenmek, birbirlerini tanimak bunu yaparken de hos vakit geçirmektir. Saka kasenliginde kiz ve erkek birbirlerine sanki evleneceklermis gibi meth edici ve övücü sözler söyler. Kasenligin bir de ciddi boyutu vardir. Bu durumda birbirlerini begenen kiz ya da erkek evlenmek için arkadaslik kurmak isterler.
Eger karsi taraf kabul etmisse diger toplantilarda da görüserek bu iliskiyi devam ettirirler. Fakat ciddi kasenlikte daha ziyade pisehluk ile baslamaktadir. Erkek bir kaç arkadasini alarak kizin veya onun herhangi bir akrabasinin evine gider. Kizin da mutlaka yaninda bir ya da bir kaç arkadasi bulunmak durumundadir. Burada kiza kasenlik teklifini sunar. Bu durumda kiz ve erkek arkadaslarinin yaninda teklifi degerlendirirler. Birbirlerinden beklentilerini ve isteklerini söylerler. Kasenligin her iki boyutunun da kendine has kurallari vardir. Kasenlik eger ciddi ise ve sonuçta evlilik düsüncesi ile kisiler birbirlerini tanimaya çalisiyorsa bu durumda meclislerde saka kasenligi gibi ulu orta gündeme getirilmez. Bu durumda bir çok muhabbette bir araya gelebilirler, bir çok konudan konusarak birbirlerini daha iyi tanimaya çalisirlar. Fakat iliskileri diger kasenlige nazaran resmiyet kazanir. Digeri kadar serbest degildir. Her ne kadar bu kisiler evlilik karariyla birbirlerini tanimaya çalissalar da mutlaka evlenecekler diye bir sart yoktur. Eger bir engel söz konusu ise her iki taraf bu durumdan vazgeçebilir.

Evlenme akdi ve Euç

Kisiler evlenmeye karar verirlerse bu sefer bunu kendi aralarinda akitlesirler. Bu durumda da euç denilen bir hediye verilir. Euç söz karsiligi verilen maddi bir hediyedir. Söz verdi anlamina gelir. Kasenlik neticesinde evlenmeyi kabul etti demektir. Bu hediyeyi erkek bayandan ister. Bayan da kendi insiyatifinde bir hediye verir. Bu hediye bir boyun bagi, mendil, yüzük, bilezik olabilir. Erkek de bunun karsiliginda kiza bir yüzük vermektedir.
Bu karsilikli hediyelesme durumu sadece kiz ve erkek arasinda olmaz.
Kizin ve erkegin yaninda arkadaslarindan veya akrabalarindan birkaç kisi bulunmak durumundadir. Söz verme ve hediyelesme hadisesi onlarin nezaretinde olmaktadir.
Evlenmek amaciyla kasen olan ve bunu akit altina alan genç kiz ve erkekler bu durumda toplumdan ayri bir yerde yalniz baslarina konusamazlar.
Onlarin yanlarinda mutlaka arkadaslari da olmak durumundadir. Toplumun disinda ve toplumdan habersiz bir yerde konusmalari yasaktir. Bu durum evleninceye kadar böyle devam eder.

Es seçimindeki incelik

Gerek evlenmeye karar veren gerekse sadece bir kaç toplantida kasen olan kisiler birbirlerini aileleri ile tanistirmazlar. Arkadaslari ve o ortamda bulunan kisiler onlarin kasen olduklarini bilir. Anne ve babalarina kasen olduklarini söyleyip birbirlerini tanistirmalari ayip olarak karsilanir. Aileler kizin ya da erkegin kasenini toplumlardaki diger kisilerden ögrenerek haberdar olurlar. Ancak evlenme zamaninda ailelere bildirilir. Bu durumdan da sadece anneye bahsedilir. Kasenlik adeti Çerkez toplumunda kizin ya da erkegin evlenecegi kisi hakkindaki karari kendilerinin vermesini saglar. Büyükler müdahale etmezler. Fakat evlenmek üzere kasen tercihi yapan kisiler daha ziyade aile yapilarina uygun toplumsal kurallara ve adetlere riayet edecek kisileri tercih ederler. Bu nedenle birçok toplantida kizin ya da erkegi hal ve hareketlerini kontrol ederler. Evlilik tercihi yaparken bu tip kisilerle yapmayi isterler. Çünkü çerkes kültüründe toplumsal normlara uygun olarak hareket etmek gerekmektedir. Fertlerden görgü kurallarina gelenek ve göreneklere uygun davranis göstermesi beklenmektedir.

Kiz kaçirma

Kasenlik ile baslayan evlilik asamasinda nisanlilik ve söz gibi durumlara pek rastlanmaz. Bunun en önemli sebebi kaçirma seklinde evlenmenin gelenek ve göreneklerinde yer almasidir. Gençler evlenmeye karar verdikten sonra maddi imkansizliklar, kendisinden büyük baska birinin evlenecek olmasi gibi sebeplerden dolayi kaçirma seklinde evlenmeyi tercih ederler. Fakat Çerkes kültüründeki kaçirma sekli diger milletlerden farkli olarak kendine özgü bir nitelik gösterir. Bu sekilde evliligin yaklasmasi nisan ve söz gibi törenlerin yapilmasini gerekli kilmamaktadir.
Yine kisiler zaten kasenlik dönemlerinde birbirlerini yeterince tanidiklari için ayrica bu tür dönemlere gerek duymazlar. Ayrica çerkeslerde adetler kisilerin iliskilerine çok fazla sinirlama getirdigi için bu döneme her iki tarafinda katlanabilmesi zor olur. Çünkü nisanda büyüklerde isin içine girerler. Onlarla olan iletisimde konusma ve görüsme yönünden bir takim güçlükler oldugu için kisiler nisanli olarak kalmayi pek tercih etmezler. Ancak günümüzde söz ve nisanlilik dönemi Çerkesler arasinda da yayginlik kazanmistir.
Çerkes milletindeki genç kiz ve erkekler genellikle ayni milletten olan kisilerle evlenmeyi tercih etmektedirler.



DİSİPLİN VE TERBİYE YUVASI



Çerkeslerde aile fikri çok eskilere dayanır ve oldukça gelişmiş bir yapı özelliği arz eder. Bu nedenle de toplum hayatında önemli bir yeri vardır. Aileyi yıkmak isteyen sosyalizm gibi düşünce akımları Çerkesler arasında fazla rağbet görmemiş, eskiden beri aileye saygı ve sevgi muhafaza ve devam ettirilmiştir. Eskiden Simye(Araplarda besinci göbekten sonra gelen aile fertleri) arasında evlenmeyi yasaklayan bazı milletlerde başka kabile ve soylardan alınan kızlardan doğan çocuklar anneye, annenin mensup olduğu kabileye ve soya ait olduğundan bu gibi ailelerde babanın çocuk üzerinde hiçbir surette hakki olmazdı. Başka ailelerden, soylardan evlenmek mecburiyeti Çerkeslerin güzel düşünüşlerinin bir örneğidir. Kendi soyundan kız almayı Çerkesler menetmişlerse de hiçbir vakit maderşahilik gibi gayri tabii bir aile usulünü kabul etmemişlerdir. Fakat eski Romalılarda olduğu gibi aile reisi olan babanın hakimiyeti hiçbir vakit sinirsiz olmamıştır ve aile efradına esaret hayati yaşatan zulüm derecesine vardırılmamıştır. Ailenin birliğini sağlayan babanın mevkiine riayet ve saygı gösterilir ancak şahsi hürriyet ve istiklâle hürmet edildiğinden aile fertleri birbirinden ayrılabilir, mal ve mülk sahibi olabilir.Bundan ötürü şahsi hürriyet ve istiklâli bozan aşırı bir disipline dayalı büyük ve kalabalık ailelerin teşekkülü de zaruret haline gelmezdi. Ancak fertlerin ayrılması aile arasındaki manevi birliği ve bağlılığı asla bozmazdı. Ayrılan kardeşler ve evlâtlar arasındaki bağlılık daha fazla samimiyetle devam ederdi. Çerkes aile hayati fertler açisindan gerçek bir mektep özelliği taşıyordu.

Çerkes aile hayati, sevilen kimselerin elemlerinden acı duymayı, kendisini büyüten ailesinin fedakârlığını takdir etmeği, onların isteklerine saygı göstermeyi, kardeşlerin kendisiyle bir saymasını, sonra da kendi çocuklarını güzel idare etmesi, mağrur olmaksızın kendisine hürmet ettirmeyi, meşru büyüklerine itaatli olmayı, zaaf göstermeden adil olmayı, şiddet göstermeden kumanda etmeyi öğretirdi.



Aile hayati


Çerkes aile hayatinin sekli, diğer milletlere biraz garip genelebilir. Çerkes aile hayatinin esasi resmiyettir. Çerkesler, gerek evlerinde gerek dışarda laubalilik, teklifsizlik ve nezaketsizliği büyüğe karşı saygısızlık addederler.

Nezaketsizlik ve saygısızlığa tolerans gösterileceğine kimse inanmaz. Fakat saygı ve nezakete dayalı bu resmiyet ailede ne soğuk bir hayat ne de bir esaret meydana getirir. Yabancılar bu insani ve kibar hayatin inceliklerini takdir edemedikleri için zor ve gayri tabi olarak yorumlayabilirler ancak bu hayat tarzı Çerkesleri asla sıkmaz. Bilakis aileler laubaliliğin meydana getirdiği olumsuz etkenlerden bu şekilde uzak tutulmuş olur. Çocuklar aile içinde büyük bir intizam, saygı ve bağlılık içinde doğup büyürler. Bu nedenle de aile hayati bir fazilet mektebi sayılır.



Baba


Aile reisi olan baba, aile efradına karsi vakur, şefkatli bir amir ve terbiyeci gibi özelliklerini daima muhafaza eder. Bütün aile efradı da kendisine karşı hürmetkâr ve tam bir bağlılık gösterir. Onun her emri itirazsız yapılır. Kocanın karisi karşısındaki konumu da eşitliğe saygı ilkesi çerçevesindedir. Çünkü kadın ile erkek arasındaki eşitlik birbirine benzememek seklinde bir eşitliktir. Yoksa kari ile kocanın faaliyetlerinin çeşitli almasını men etmeye kimse muktedir değildir. Daima kendi hakkini savunmak şeklindeki aşırı merak kadar teessüfe değer haller ailede görülmediğinden karı koca arasındaki gerçek eşitliğin sevilerek, birbirine saygı duyarak, sevinç ve kederlerini, ümitlerini müşterek bir hale getirmek olduğunu, yoksa herkesin kendi dünyasında serbest yasamak olmadığını pek iyi bilirler. Çerkeslerde çok kadınla evlenme adeti yoktur. Çerkeslerle kadına ziyadesiyle saygı duyulur. Hattâ evlendikten sonra da kadın soyadını muhafaza eder. Koca zevcesini adiyle çağırmaz. Kendi soyunun ismiyle çağırır. Çünkü kadına soyunun ismiyle hitap etmek Çerkeslerce saygı belirtisidir. Asil adiyle çağırmak daha çok teklifsizlik sayıldığından kadının akrabasından olmayanlar da soyadıyla hitap ederler. Evlenen kadınlar soyadı istiklaliyetlerini muhafaza ederler.

Babanın huzurunda karisi ile kızından başka aile efradından kimse oturamaz. Diğerleri saygı ile ayakta beklerler. Karisi bile çocuk sahibi oluncaya kadar oturamaz. Ailenin hiçbir ferdi baba ile yemek yiyemez. Baba küçük çocuklarını öpüp okşamaz, kucağına almaz. Sevginin sözle değil, kalple olduğunu bildiği için Çerkes aile efradına karşı olan sevgisini yılışık bir surette açığa vurmayı kibarlığa aykırı görür. Fakat narin vücudu, ince kalbi hasebiyle daha çok şefkat, sevgi ve himayeye ihtiyacı olduğundan kız çocuklarına anlayış gösterir. Erkek çocuklarına karşı muamelesi ise bir öğretmenin öğrencilerine karşı yaptığı muameledir. Onunla yüz göz olmaz, senli benli olmaya asla meydan vermez. Bütün , çocuklarına isimleriyle seslenir. Yavrum, ciğerim, canim gibi deyimler kullanmaz. Babanın eli erkek çocuk üzerinde titremez. Bilakis onu, istiklal ve şahsiyet sahibi etmek için serbest büyütür.



Anne


Çerkes ailelerinde anne, pek değerli ve şerefli bir mevkidedir, ikinci aile reisidir. Bilhassa evin iç islerindeki hak ve istiklâline saygı ve riayet olunur. Aile reisi olan babanın buna karışmasını saygısızlık, kadına tahakkümü mertliğe aykırı telâkki ederler. Kadının bu hakkına ima olarak "TIBISIM" yani "ev sahibemiz, mihmandarımız" diye hitap ederler. Böylece kadını asil ev sahibi ve kendisini onun misafiri sayarak ev islerinde kadının riyasetine hürmet gösterdiğini belirtir. Kocasının son derece saygısına mazhar olan anneye, gelinleri "GUASE" yani prenses diye hitap ederek saygı duyarlar. Anne ile çocuklar arasındaki ilişkiler baba ile çocuklarınkinden oldukça farklıdır. Anneler şefkat kucağını açar ve çocukları sevgiye boğarlar. Kadın kocasına aslâ adi ile hitap etmez. Anne çocuklarını isimleriyle çağırır. Bazen de şefkatine ve teklifsizliğine delâlet eden takma isimler kullanır. Ev islerinde tam yetki sahibi olan kadının sorumluluğu çok geniştir. Kocasının bulunmadığı bir zamanda gelen misafirleri kabul ve ağırlamak, misafirin sınıf ve mevkine göre hürmeten kuzu, koç hatta öküz kesmek, kocasının misafire adet üzere vermesi gereken hediyeyi vermek kadının yetkisi dahilindedir.



Çocukların eğitimi


Çerkesler hamile kadının sağlığına çok dikkat ederler. Çocuk dünyaya gelince bütün akraba ve komşular tebrik için gelirler. Hediye olarak Haluj, börek, koç ve kuzu gibi şeyler getirirler. Çocuğun ninesi de kiz evlâda sırma islemeli beşik takımı ve güzel elbise gönderir. Beşik göndermek uğursuzluk olarak kabul edilir. Çocuğun doğusu şerefine ekseriyetle kurban kesilir. Komşulara zifayet verilir. Çocuk beşikleri ağaçtan yapılmış olup belli şekildedir. Sırma islemeli süslü örtülerden başka asil beşiğin süsü yoktur. Çocuğu sabah aksam yaz ise soğuk, kış ise az ılık su ile iki defa banyo yaptırırlar. Bazıları yaz ve kış soğuk su ile yıkanır. Kadınların bazısı da çocukları sabah, öğle, gece yatırılırken olmak üzere üç defa banyo ederler. Soğuk su ile banyo edilen çocukların daha sağlam ve çevik olacağına inanılır. Sabah, öğle, ikindi ve yatarken çocuğu dört defa muntazaman kaldırırlar ve süt verirler.

Çocuğa annesi süt verir. Kâfi gelmediği takdirde komşu kadınlar arasında ufak çocuklu varsa ondan istifade ederler. Yoksa eksiklik keçi, inek sütü ile tamamlanır. Dış çıkarıncaya kadar çocuğa başka yemek vermezler, yalnız sütle beslerler. Diş çıktıktan sonra SEKURIP adi verilen sütten ve baldan pişirilmiş bir çeşit muhallebiden azar azar vermeye başlarlar. Çocuğa babası ya da annesi ad takmaz. Dedesi, ninesi yahut yakın akrabadan bazen de dostlarından biri ad takar. Anne çocuğun yaşına göre Ahlâki terbiyesine dikkat eder ve karakterinin teşekkülüne yön verir. Çocuğa karşı ciddiyet gösterirse de ruhunu öldürecek şiddet ve onu alçaltacak halleri reva görmez. "FEMIF" yani beceriksiz, "KARABG" yani korkak kelimeleri çocuğun terbiyesi için kullandığı yegâne degnektir. Bu kelimeler çocuğa vazifeperverlik, mertlik, cesaret hissini aşılar. Aile hayatındaki resmiyet ve misafir odası (Haces) çocuğa sosyal terbiyeyi verecek mekteptir. Çerkesler çocuklara kalın pamuklu şeyler giydirmezler. Vücudu sıcak ve soğuğa dayanıklı olması içiz elbisenin hafif fakat zarif olmasına dikkat ederler. Çocuk elbiseleri erkek ve kadın elbiselerinin küçültülmüş şeklidir. Ancak pek ufak çocuklara kalpak giydirmezler. Çerkeslerde kız ve erkek çocukları bir arada ders görür.



Yürüme çöreği


Çocuk yürümeğe başlayınca adam olmak üzere ilk adimi atmış sayılarak gelecekte yapacağı meslek hakkında bilgi edinmek için anne büyük ve süslü bir çörek yapar. Çöreğin üzerine çocuğun erkek ve kız olmasına göre kalem, kitap hakka, silah yahut iğne, makas, yüksük gibi aletler konur. Ondan sonra aile fertleri huzurunda yapılacak merasim için çocuk süslü elbiselerle donatılır. Sonra üzerindeki eşyadan birini almak üzere çöreğin yanına oturtulur. Çocuk da tabiatıyla gözüne hoş görüneni alır. Aldığı şeye göre anne de kendisini çocuğun eğilimlerini anlamış olur.

Meselâ silâh aldı ise kahraman, kalem ve kitap gibi şeyler aldı ise alim, çekiç aldı ise sanatkâr olacağına hükmeder.



Kurban töreni


Çerkesler, doğan çocuklar için kurban keserler. Analar bunu ömrün uzaması için bir vesile saydıklarından ihmal ettirmezler. Ekseriyetle iki yaşına gelince kurban merasimi yapılır. 1839'da Mr. Bell, Çerkesya'da bulunduğu bir kurban merasimini şu şekilde anlatıyor: Bu gün hane sahibim oğlunu Allah'a takdim etti. Ormanın ortasında âdetlere göre sofralar dizilmişti. Civardaki muhtelif evlerden getirilmiş olan bu sofralardaki yemekler de çeşitliydi. Sofra getirenlerin çoğu sofrayı ruhani reis vazifesi gören ihtiyar sahsa verdikten sonra başlarını açarak diz çöküyor, başlarını yere doğru eğiyorlardı. (O sırada Çerkesler Müslüman olmakla beraber, putperestlik ve Hıristiyanlıktan alınmış kadim dinlerine ait merasimi büsbütün terk etmemişlerdi.) Bu mukaddes yerin kenarında benim için de bir kir minderi serilmişti. Diğer yönden de benden sonra gelmeye başlayan ve sayıları altmışa varan kadınlar dizilmişti. İhtiyar kadınlar ateş başında, kızlar da sik bir ağaçlığın kenarında idiler. Dini merasim evvelce gördüğümden daha muhteşem surette yürütüldü. Önce "The Skhoa" ye yani "Ulu Tanrı"ya temizleneceklerine dair bir dua yapıldı. Ruhani reis bu duayı okuduktan sonra sağ elinde "Suatn" denilen içki dolu bir ağaç kadeh, sol elinde mayasız büyük bir çörek olduğu halde ilerledi ve arkasında duran muavinlerine verdi. Onlardan tekrar beş, altı kadeh ve ekmeği birer birer alarak hepsine ayni şekilde dua etti. Daha geride başları açık olarak yere diz çökmüş ve başlarını yere eğmiş olan cemaat de yüksek sesle ayni duayı tekrar ediyor, ihtiyar kadınlar da buna iştirak ediyorlardı. Buradan sonra üzerinde dua okunan Suat ve çörekler hazır olanlara dağıtıldı. Sonra iki keçi ve bir koyundan ibaret olan kurbanlar, her biri iki adam tarafından tutulduğu halde getirildi. Ruhani reis her birisinin üzerine dua okuduktan sonra baslarma kadehteki Suattan birer parça döktü. Kıllarından birer parça alınarak arkasın da duran üç balmumu samdan yakıldı. Sonra kurbanlar kesilmek üzere geri çekildiler. İbadet merasimi sona erdiğinden herkes başka sey1erle meşgul oldu. Bazıları kurbanların etinin kesimine yardım etti. Bazıları büyük kazanlar hazırladılar. Diğerleri de yemek hazır oluncaya kadar eğlendiler. Hatırlı kişiler ise bu arayı konuşma ile geçirdiler. Vazifesini takdire değer bir basari ile yapmış olan ruhani reis başı açık, elinde baston, sırtında manto olduğu halde devamlı ayakta durdu. Yemeklerin, etlerin altmışa çıkan sofralara dağıtımını da idare etti.


Yayın izni verdiği için Sayın Fehim Taştekin'e saygılarımızı sunuyoruz http://www.kafkas.org.tr/

Aristokrat ruhlu demokrat otoriteler


Çerkes toplumsal yapısında Thamate önemli bir yere sahiptir. Thamateler toplumsal düzenin doğal temsilcileridir. Thamate eğlenceyi, düğünü, toplantıyı, herhangi bir elçi grubunu temsil eden ve yöneten kişidir. İsmail Berkok, Tarihte Kafkasya adli kitabında Rus sairi Puskin'in thamateler için "Davranış olarak demokrat kalben aristokrat" dediğini kaydediyor.


Thamate seçimi


Thamateyi cemiyetteki fertler seçer. Thamatenin toplantıyı yönetebilecek kabiliyete ve bilgiye sahip olması, Çerkes adetini çok iyi bilmesi gerekir. Thamate seçiminde yas çok önemli olmakla beraber yöneticilik kabiliyeti yüksek, toplum içinde belli bir ağırlığı olan ya da savaşlarda kahramanlık göstererek öne çıkmış, doğal bir saygınlık kazanmış hatta asalet sahibi soylu gençler tercih edilebilir. Bütün toplantılarda cemiyetin thamatesi erkekler arasından seçilir. Bayanlardan thamate seçilmez. Fakat bayanların da kendi aralarında seçtikleri thamateleri olabilir. Bu kişi bayanların davranış ve hareketlerinden sorumludur. Ancak bütün toplantıyı organize eden sorumlu kişi erkek olmak durumundadır.


Yetki ve sorumlulukları


Toplantıda olan ve olacak olan tüm hadiselerin sorumlusu ve hakimidir. Cemiyet içerisinde hiçbir şekilde düzensizlik ya da kargaşa çıkmasına müsaade etmez. Kurallara aykırı hareket eden kişileri uyarır.



Toplum ve thamatenin elçisi : Pserah


Thamate ile topluluk arasında iletişimi sağlayan pserahlar vardır. Sayıları cemiyetin büyüklüğü ile orantılıdır. Pserah denilen kişiler daha çok cemiyetteki meselelere hakim olan yetenekli küçük yasta olanlar arasından seçilir. Eğer cemiyet az sayıda kişiden oluşuyorsa bu is için bir kişi yeterlidir. Fakat cemiyetin sayısı kalabalıksa sayısı ikiye üçe çıkabilmektedir. Pserahin görevi thamate tarafından alınan bütün kararları topluluğa, topluluğun isteklerini de thamateye bildirmektir. Yani bir nevi thamatenin yardımcısı konumundadır.



Misafir perverlik


"Şöhret için keskin kılıç ve kırk sofra gerekir" der Çerkesler. Çerkes camiasında kabul görmenin bir yoludur misafirperverlik. Hizmette kusur asla affedilmez. Kafkasya'da her evin mutlaka bir misafir odası vardır ve sürekli olarak hizmete hazırdır. Misafirperverlik bir kültürel yapının uzantısıdır. Çerkesler kendi aralarında geliştirdikleri saygı mefhumunu misafirlikte de aynen uygularlar. Mesela bir atlı, misafir olacağı eve hangi mesafede bineğinden ineceğini iyi bilir. Evin ta kapısına kadar atından inmeden gelenler sadece yasli, soylu ve thamadelerdir. Diğerleri ev sahibi sayılırlar ve 30-40 metre uzakta attan inerler. Attan süratle inen kişi vücudunu dik tutar. Atin sol tarafından inmek ise kibarlığın diğer bir gereğidir. İnerken sol el ile yalnız başı tutulur. Hayvanin yelesini tutmak ayıp sayılır. Misafir attan ineceği zaman etraftaki gençler derhal ati tutarak yardımcı olurlar. Misafirlik adabı sadece kişilerle sinirli değildir. Mesela misafirin ati, gezdirilerek teri kurutulmadan kesinlikle bağlanmaz. Misafir atin bakımını tamamen ev sahibine bırakır.


Misafire kimlik sorulmaz


Misafir kendini karşılayanları selamlar. Selamlaştıktan sonra misafir odasına alınır. Derhal misafirin üzerindeki yamçı, kamçı, silah, kılıç gibi ağırlıklar sırasıyla alınarak asılır. Sonra misafire oturması teklif edilir. Ev sahibi muhterem veya ihtiyar biriyse misafir hemen oturmaz. Misafir bu sefer ev sahibine oturması için teklifte bulunur. Bu teklifler karşılıklı olarak devam eder ve nihayet misafir oturur, orada bulunanlar ise bir müddet ayakta durmayı tercih ederler. Bu arada evvela ev sahibi hal hatır sorar. Varsa maiyetindeki yaverden (pserih) misafirin hüviyeti, gideceği yer ve seyahat maksadı öğrenilir. Ev sahibi sadece "Nereden geldiğinizi öğrenebilir miyim?" diye soru sorabilir. Misafir de gereken cevabi verir.


Misafirle konuşma adabı


Ev sahibinden başka kimse misafire kimliğini soramaz. Misafir muhterem bir zat ise, ev sahibi ile diğer hane fertleri kendiliklerinden geçip oturamazlar. Odada oturmalar teklif üzerine olur ve özellikle misafirin oturduğu uzun sedirin üzerine kimse oturmaz. Ayrıca küçüklere oturmak teklif edilmez ve onlar ayakta odanın gerisinde dururlar. Hayli kalabalık olan Çerkes misafir odasında sanki hükümdar ağırlanıyormuş gibi bir hava hakimdir. Birisi konuşurken diğerleri yalnız dinler, kendisine söz düşmeyen konuşmaya karışmaz. Konuşmalar ağır başlı olduğu gibi laubali olunmaz ve kahkaha ile asla gülünmez. Bağırarak söz söylemek nezakete aykırıdır. Misafirin hal ve hatırını sorduktan sonra odadan çıkmak isteyenler, "rahat olunuz" diyerek gerekirse sırtını oturan misafire dönmeden arka arkaya yürür. Misafir de, çıkan kişinin mevkiine göre saygı ifadesi olarak ya tamamen ayağa kalkar, yahut yarim bir kalkma yapar. Misafir odaya gelen muhterem kişileri karşılamak için ayağı kalkar, odadaki diğer kişiler de ona uyarlar. O oturmadan kimse yerine oturmaz. Misafir bir ihtiyar ise, yahut asil olup pek genç değilse sedirin ocağa yakın bas kösesine oturur. Misafir gelir gelmez yastığın üstüne değil kenarına oturur. Üstüne oturmak kabalık sayılır. Ancak pek ihtiyarlar, üzerine oturabilirler.Ayak uzatmak, ayak ayak üstüne atmak hakaret sayılırken bağdaş kurmakta ayıptır. Otururken sırt ve belin dik kalmasına dikkat edilir. "Deve oturuşu" diye tabir edilen dizin birini kırıp karna çekmek suretiyle yapılan oturuş ayıp sayılır. Misafirin eliyle bıyığını ve sakalını karıştırıp oynaması hoş karşılanmaz. Çerkeslerde kahve yoktur. Onun yerine çay verilir. Çayı olmayanlar yemekten evvel bir şey getirmezler. Sabah, öğle, akşam olmak üzere üç defa yemek verdikleri için misafir yemek zamanını bekler, fakat yemek vaktinden evvel ayrılacaksa ona göre düzenleme yapılır. Çocuklar büyüklerle birlikte yemeğe oturmazlar.


Veda adabi


Yatma vakti gelince yatak hazırlanır. Ev sahibi muhterem bir zat ise "çhash maf" yani "hayırlı geceler" diyerek odadan çıkılır. Elbiseler güzelce derlenip bir tarafa bırakılır. Odaya leğen, ibrik ve çıra bırakılır. Misafir hareket edeceği zaman atlar hazırlanır. Yaver içeri girerek haber verir. Silahlarını takındıktan sonra dışarı çıkan misafir, ata binmeden önce ev sahibine hürmetle veda eder. Sarılma esnasında birebirini öpme adeti yoktur. Ancak kucaklaşmadan sonra el sıkarlar. Bazen de veda esnasında yalnız el sıkılır. Misafir giderken ev sahibine teşekkür etmez. Çünkü vazifesini yapmıştır. Ancak "Hoş kalınız" der. Gelirken olduğu gibi giderken de misafir ata bineceği yerin mesafesini kendisi takdir eder. Misafir ata sol taraftan biner, binme esnasında sol eli ile hem dizgini tutar. Atin yelesini tutup binmek ayıptır. Ata binerken vücudu atin başına doğru fazla eğmemek gerekir. Misafir ata bindikten sonra "Sötxej" yani "mesut olunuz" diyerek vedasını bitirir. Misafir bir az uzaklaşmadan atına kamçı vurmaz. Yüz metre ilerleyince bir defa kamçıyı ata vurarak şakırdatır. Çerkeslerde misafirlik müddeti misafirin arzusuna bağlıdır. Bazen 5-6 ay, hatta bir seneye varır. Fakat ne kadar uzarsa uzasın hürmet eksilmez. Bilakis dostlarının çoğalması nedeniyle misafir odasının ziyaretçileri artar, düğün yerine dönüşür.



Not: Bu yazi Jabagi Baj'in Çerkesya'da Sosyal Yasayis-Adetler adli kitabindan derlenmistir.

Yayin izni verdigi için Sayin Fehim Tastekin'e saygilarimizi sunuyoruz http://www.kafkas.org.tr/

KAYNAK: cerkez.net



GENEL DEĞERLENDİRME


Çerkeslerin günümüze kadar devamlılığını sürdüren geleneklerin birisi de "kaşenlik adetidir. Bu adet bekar genç kız ve erkekler arasında evlilik öncesi dönemde gerçekleşmektedir. Diğer geleneklerde olduğu gibi habze adi verilen kurallarla sinirlidir. Kaşenlik birbirinden hoşlanan genç kız ve erkekler arasındaki arkadaşlık ilişkisine denmektedir. Çerkes kız ve erkekleri birbirleri ile düğünlerde, toplantılarda, muhabbet ortamlarında birlikte olurlar. Bu toplantılar en yaygın olarak köylerde görülür. Bu tür toplantılarda genellikle bir kaç köyün gençleri bir araya gelir. Sabahlara kadar süren sohbetler, oyunlar ve eğlenceler yapılır. Bu geceler gençlerin birbirlerini tanımalarına yardımcı olmaktadır. Muhabbet geceleri bir eğlence kaynağı olduğu kadar ayni zamanda eğitim yereri de sayılmaktadır. Kızlar ve erkekler belirli bir yastan başlayarak bu tip toplantılarda Çerkes adet ve görenekleri çerçevesinde eğitilirler. Bütün eğlence, düğün ve toplantılarda "thamate" adi verilen bir kişi bulunur.


 
DİLLER ÜLKESİ KAFKASYA

Karadeniz'den Hazar Denizi'ne kadar Kafkas Dağları boyunca uzanan Kuzey Kafkasya, yüzyıllardan beri kendinden "Diller Ülkesi" olarak bahsettirmiştir. Bu bölgede yasayan irili ufaklı birçok halk değişik dil ailelerine mensupturlar. Savunma gerekçesiyle dağlık bölgelere çekilen küçük halk toplulukları uzun yıllar kendi ana dillerini korumayı başarmışlardır. Yaklaşık 125.000 kilometrekare olan bu topraklarda 50'yi aşkın dil ve 100'den fazla lehçe konuşuluyor. Bu bölgede yasayan halklar Kafkas folklorunu, gelenek ve görenekleri paylaşırlar. Güneyinde Gürcistan, Ermenistan ve Azerbeycan, Kuzeyinde ise Rusya'nın yer aldığı bu bölgede 9 cumhuriyet bulunmaktadır. Bunlar Abhazya, Adigey, Karaçay-Çerkes, Kuzey Osetya, Güney Osetya, Ingusetya, Kabardey-Balkar, Çeçenistan, Dagistan'dir. Abhazya ve Çeçenya bağımsızlığını ilan ederken Güney Osetya Gürcistan'in diğerleri ise Rusya Federasyonu'nun bünyesinde bulunuyor. Kuzey Kafkasya'da 17. yüzyıl sonrasında yerleştirilen Slav kökenli Rus ve Kazakların dışında kalan halkların konuştuğu çok sayıda dil esas olarak üç grupta toplanır: Bölgenin 3000 yıllık aydınlık tarihi boyunca burada yaşadığı bilinen yerli halklar olan Avar, Lezgi, Dargi, Lak, Tabasaran, Çeçen-Ingus, Adige-Karbardey, Abhaz-Abaza halklarının dilleri Kafkas Dil Grubu'nu oluşturur. Bölgeye M.Ö. 7. yüzyılda gelen Iskit, Alan ve daha sonra Sarmatlarin bakiyesi olan Osetler ve Tatlar Hint-Avrupa(Iron)Dil Grubu'ndandır. 10. yüzyılda bölgeye yerleşen Kumuk, Karaçay, Malkar ve Nogaylar ise Türk-Kipçak halklarindan olup Ural-Altay Dil Grubu içinde yer alırlar. 19. yüzyılın sonlarından itibaren başlatılan zorla göç politikası sonucu bölgede nüfus dengesi Rusya lehine dönmüştür. Simdi Kuzey Kafkasya'da ana dili Slav dillerinden Rusça olan azımsanamayacak bir nüfus vardır.

Adige ve Abaza Dilleri

Murat Papsu Adigece ve Abazaca, Vubihça ile birlikte Kafkas Dilleri'nin Kuzeybati Kafkas grubunu oluşturur. Dilbilim literatüründe "Abhaz-Adige Dilleri" olarak da anılır. Bati literatüründe Adigece için sıklıkla "Çerkesçe" terimi kullanılır. Adigece, Abazaca ve Vubihça'nin bugün artık var olmayan tek bir anadilden türediği kabul edilir. Adige, Abaza ve Vubih dillerinde dilbilimcilerin ilgisini çeken en belirgin özellik ünsüzlerin zenginliği ve ünlülerin çok az olmasıdır. Kafkas-Rus Savası'ndan ve sürgünden önce, 19. yüzyıl ortalarında Kafkasya'da bu üç Kuzeybatı Kafkas dilini konuşanların sayısı, çoğu Adige olmak üzere 1,5-2 milyon civarında tahmin ediliyor. Bugün Adigece Kafkasya'da yaklaşık 600 bin, Abazaca ise 130 bin kişi tarafından konuşuluyor. Kafkasya'dan 4-5 kat fazla nüfusun yaşadığı diyasporada ise (Türkiye, Ürdün, Suriye, Israil, Avrupa ülkeleri, ABD) dilin kaç kişi tarafından ve ne oranda konuşulduğu konusunda kesin bilgi yoktur. Vubihça, konuşan son kişinin, Tevfik Esenç'in 1992'de ölümüyle artık ölü bir dil olmuştur. Vubihlarin tamamı Türkiye'de yaşamaktadır ve uzun zamandan beri Adigece'yi ya da Abazaca'yi anadil olarak benimsemişlerdir.

Adigece


Adigece'nin Bati (Ç'ahe) ve Dogu (Shag) (veya Kabardey) olmak üzere iki lehçesi vardır. Bati lehçesi Abzah, Bjedug, Çemguy ve Sapsig ağızlarından oluşur. Doğu (Kabardey) lehçesinin ise Büyük Kabardey, Besleney, Mozdok ve Kuban ağızları vardır. Bu iki lehçe Sovyet ve Rusya dilbiliminde akraba fakat ayrı iki dil kabul edilir ve Bati lehçesi "Adigey dili", Dogu lehçesi de "Kabardey-Çerkes dili" olarak adlandırılır. Bati lehçesi Adigey Cumhuriyeti'nde, Doğu (Kabardey) lehçesi de Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde resmi dildir. Yazı ve edebiyat dili Bati Adige lehçesinde Çemguy ağzı, Doğu Adige lehçesinde ise Büyük Kabardey ağzı üzerine kurulmuştur. Bu ayrımdan dolayı küçük farklılıkları olan iki ayrı alfabe vardır. Bati Adige alfabesinde üçü işaret olmak üzere 64 harf, Doğu Adige alfabesinde de üçü işaret olmak üzere 59 harf vardır. Bati Adige alfabesi 1938'den beri, Doğu Adige alfabesi de 1936'dan beri kullanılmaktadır ve Rus-Kiril harfleri esas alınarak hazırlanmıştır.

Abazaca

Abaza dili ve lehçeleri konusuna girmeden önce bu halkın adi konusundaki terminoloji karışıklığını açıklamak gerekir. Türkiye'de ve Ortadoğu ülkelerinde genel olarak Abaza adiyla bilinen halk esas olarak üç gruptan, buna bağlı olarak dil üç ana lehçeden oluşur :

1. Tarihi anavatanları Abhazya'da yasayan Apsuvalar;
2. 13-14. yüzyıllarda Abhazya'dan Kafkas Sıradağları'nı geçerek kuzeye, Adigeler'in arasına yerleşen Asuvalar;
3. Eskiden daglik bölgelerde yasayan, daha sonra (17-18.yy.) Kuzey Kafkasya'nın düzlüklerine inerek yerleşen Asharuvalar. Türkiye'de genel olarak Abaza adıyla bilinmelerine karşın, bu ad Kafkasya'da ve literatürde sadece Kuzey Kafkasya'da (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde) yasayanlar, yani Asuva ve Asharuva grubu için kullanılmaktadır (Rusça'da Abazin). Ayrica Asuvalar için Osetler Tapanta, Adigeler (Kabardeyler) Bashag, Nogaylar da Altikesek Abaza adlarını kullanırlar. Abhaz ise Abhazya'da yasayan ve kendilerini Apsuva olarak adlandıran gruba Gürcülerin verdiği ad olarak bilinir.

Sovyetler döneminde Abhazya'da Apsuva ve Kuzey Kafkasya'da Asuva (Tapanta) lehçeleri ayrı ayrı yazı ve edebiyat dili haline getirilmişlerdir. Asharuva ise yazı ve edebiyat dili olarak Asuva (Tapanta) lehçesine dahil edilmiştir; Asuva ve Asharuva lehçeleri birlikte Abazaca olarak anılmaktadır. Bugünkü Rusya dilbiliminde Abhazca (abhazskiy yazik) ve Abazaca (abazinskiy yazik) iki ayrı dil kabul edilirler ve alfabeleri farklıdır. Dilbilimcilerin çoğu tarafından ise ayni dilin lehçeleri olarak görülürler. 1936-1938 yıllarında Latin temelli alfabeler yerlerini genellikle Kiril temelli alfabelere bırakırken Abhazya'da Abhazca (Apsuva lehçesi), Stalin ve Beria'nin Abhazya'yi Gürcüleştirme politikasının sonucu olarak Gürcü alfabesine uyarlandı. Bu alfabe 1953'te Beria ve Stalin'in ölümüne kadar kullanıldı. Fakat 1940'larin ortasından itibaren Abhaz okulları Gürcü okullarına dönüştürüldüğü ve Abhazca yayınlar engellendiği için bu alfabeyle çok az şey yayınlandı. 1954'den itibaren, bir komite tarafından hazırlanan Kiril temelli alfabe kabul edildi. Bugün hala kullanılan bu alfabede 62 harf vardır. Yazı ve edebiyat dilinin temeli nispeten basit fonetik sisteme sahip Abjua ağzıdır. Rusya Federasyonu'na bağlı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nin

beş resmi dilinden biri olan Abazaca (Asuva lehçesi) için genel olarak kabul edilen ilk alfabe 1933 yılında Kubina-Elburgan ağzı esas alınarak Latin temelli olarak hazırlandı. 1938'de bugün kullanılan Kiril temelli alfabeyle değiştirildi. Alfabede üçü işaret olmak üzere 68 harf vardır.


Kaynaklar

Chirikba, Viacheslav; Distribution of Abkhaz Dialects in Turkey, Proceeding of the Conference on Northwest Caucasian Linguistics, 10-12 October 1995, İstanbul (edited by A.Sumru Özsoy), Novus forlag, Oslo.
Hewitt, George; Encyclopedia of the Languages of Europe (edited by Glanville Price).
Turçaninov G.-Tsagov M.; Grammatika Kabardinskogo Yazika, SSCB Bilimler Akademisi, Moskova-Leningrad 1940.
Genko A.N.; Abazinskiy Yazik - Grammatiçeskiy Oçerk Nareçiya Tapanta, Moskova Nauk, 1955.
Yaziki Narodov SSSR, IV. Tom, Akademiya Nauk SSSR.
Adigebze Psalhalhe - Slovar Kabardino-Çerkesskogo Yazika, Moskova 1999.